Dünyanın ilk minyatür kitaplar müzesinin kurucusu ve sahibi, Azerbaycan’ın emektar kültür işçisi Zarife Salahova 2 Şubat’ta 85 yaşına bastı. Kitap kültürünün gelişimine katkıları nedeniyle Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev’den ‘Şöhret’ nişanı, Başkanı bulunduğu Azerbaycan Kitap Cemiyeti’nin 35’inci yıldönümü vesilesiyle Rusya Federasyonu Kültür Bakanı imzalı Onur Belgesi sahibi olan Salahova aynı zamanda Azerbaycan Ulusal Olimpiyat Komitesi Üyesi. Bu yazı, onun kitap ve kültür dünyasına bu yaşında devam eden büyük katkılarını hatırlatmak üzere hazırlandı.*
23 Nisan 2002’de, Azerbaycan’ın başkendi Bakü’nün tarihi bir bölgesinde, Devlet Tarihi – Mimari Koruma Alanı “Askeri Bölge”de, XIV. yüzyılın mimari anıtı yakınındaki, Şirvanşah Sarayı’nda, dünyanın ilk özel minyatür kitap müzesi açılışı gerçekleşti.
Neden tam orada ve o gün?
Müzenin kurucusu ve sahibi Zarife Salahova, bunu şöyle açıklıyor.
“Ulusal lider Haydar Aliyev’in kişisel talimatıyla, Belediye müze binasının yapıldığı boş alanın bize tahsis edilmesini onayladı.
23 Nisan 1616’da – aynı gün – William Shakespeare ve Miguel de Cervantes gibi dünya edebiyatının önde gelen yazarları ebediyete intikal ettiler. UNESCO’nun kararı ile bu gün her yıl dünyada Uluslararası Kitaplar ve Telif Hakları Günü olarak kabul edilerek isimlerinin ölümsüzleştirilmesi amaçlanıyor.”
Zarife Salahova, minyatür kitapların toplanması fikrinin nasıl ortaya çıktığını şöyle anlatıyor.
“Kasım 1982’de, Moskova’da, Tüm Gönüllü Kitap Severler Birliği’nde, I. Krylov’un 1835’te yayınlanmış eksiksiz masal koleksiyonunun fotokopi tipi küçük ebatlı bir baskısını 23 rubleye satın almam teklif edildi. O günlerde pahalı bir zevkti ama yine de kitabı satın almaya karar verdim. Parayı gişeye ödedikten sonra saklama odasına girdim ve orada ilk kez mini bir kitap gördüm. Koleksiyonumun oluşumu o günden başladı. Yaklaşık 35 yılda 7500’ün üzerinde minyatür kitabı koleksiyonuma kattım.
68 ülkede yayınlanmış 5600’den fazla minyatür kitap arasında Nutuk da var
Bugün müzede 145 metre kare alanda 39 cam vitrinde (2002’de açıldığında 25 adetti) 68 ülkede yayınlanmış, 75 x 75 mm ve daha küçük 2913 kitap içeren, 5600’den fazla minyatür kitap bulunuyor.
Eski SSCB’de minyatür kitap formatı 100 x 100 mm olarak kabul edildi ve elbette minyatür kitaplar müzesinde sunulan koleksiyonumda o dönemin formatına uygun mini kitaplar da sergileniyor.”
Sergi içerisinde en nadir olanları, “Toppan” (Tokyo, Japonya) tarafından yayınlayan 4 mikro kitap (1 adet 0,75 x 0,75 mm ebatlı, 3 adet 2×2 mm ebatlı) ve aynı zamanda Alman mikro kitapları (1 adet 2,0 x 2,9 mm – Leipzig ve 4 adet 3,5 x 3,5 mm – Münih) olarak düşünülüyor.
Bu kitapların müzede yerleştirilme ilkeleri de şöyle: salonun ortasında, doğrudan girişin karşısına üç cam vitrin kurulmuş. Birincisinde, ortada, Azerbaycan’da yayınlanmış minyatür kitaplar sergileniyor. İkincisinde mikro kitaplar ve nadir olanlar, soldaki üçüncüsünde dini mini kitaplar bulunuyor. Salonun ortasının solunda 4-22. cam vitrinlerde eski SSCB’de ve 1991’den itibaren Rusya Federasyonu’nda yayınlanmış minyatür kitaplara ve aynı zamanda sıra dışı şahsiyetlerin minyatür el yazmalarına yer verilmiş. Sağda, 23 – 38. cam vitrinlerde yakın ve uzak diğer ülkelerin minyatür kitapları, 39. cam vitrinde Amerikalı ressamlar tarafından müzeye hediye edilmiş 40 eşsiz minyatür sergilenmekte.
Azerbaycan’da yayınlanan minyatür kitaplar 1 numaralı vitrinde yer alıyor. Bu vitrinde ulusal lider Haydar Aliyev’in, bağımsız Azerbaycan’ın iç ve dış yaşamında gerçekleşmiş en önemli olaylar hakkında üretken faaliyetlerinin anlatıldığı kitaplar var. Burada aynı zamanda Azerbaycan edebiyatının klasikleri, bilim adamları ve sanatı da geniş çapta sergileniyor. Bunlar Nizami, Fuzuli, Nesimi, Vagif, Natavan, Mirza Fetali Ahundov, Mirza Şefi Vazeh, Şehriyar, Samed Vurgun, Aşık Elesker, Kasımbek Zakir, Mirvarid Dilbazi, Mirza İbragimov, Mir Celal Paşayev, Ahmed Mahmudov, Şefayat Mehdiyev, İlyas Efendiyev; besteciler Üzeyir Hacıbeyov ve Kara Karayev; aktörler ve sahne yönetmenleri Bülbül ve Şemsi Bedelbeyli; müzisyenler ve ressamlar Ferhad Bedelbeyli, Hüseyin Aliyev, Tahir Salahov, Fuad Seyidzade, Telman Abdinov ve benzerleri.
Bu vitrinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün 3 ciltlik Nutuk, “Küba halkının lideri Fidel Castro” adlı 2 ciltlik kitap, Rusya Federasyonu Devlet Başkanları V. V. Putin ve D. A. Medvedev’in ve Türkiye’nin 11. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün, Belarus Cumhurbaşkanı Alexander Lukaşenko ve İsviçre Konfederasyonu Başkanı (2007) Micheline Calmy-Rey’in resmi ziyaretlerini gösteren mini kitaplar; Rus yazarlar, şairler ve bilim adamlarının (M. Gorky, S. Yesenin, R. Kazakova, A. Sofronov, N. Petryanov-Sokolov), ‘Bakü 2015’ 1. Avrupa Oyunları sonuçlarına ithaf edilmiş ‘Azerbaijan is proud’ (Azerbaycan gurur duyuyor) adlı mini kitap vb. bulunuyor.
İkinci cam vitrinde, mikro ve nadir kitaplara yer verilmiş. Ziyaretçiler, Toppan (Tokyo) tarafından yayınlanmış mikro kitaplara özel ilgi gösteriyorlar: 0.75 x 0.75 mm ebadında, 22 sayfa, tüm mevsimlerin çiçek illüstrasyonlarını içeren, Japonca, Çince ve Roman karakterler kullanılan ‘Flowers of the four seasons’; 2 x 2 mm ebatlı 3 mikro kitap, biri resimli, 16 sayfa, ‘Alphabet of Flowers’, ‘Symbolism of Precious Stones’ ve ‘Signs of Zodiac’. Her bir sayfada 50 – 100 karakter var.
Zarife Salahova, müzeyi gezerken şaşıran ve “Göreceli olarak kısa bir sürede, böyle büyük bir koleksiyonu toplamayı nasıl başardın?” diye soran ziyaretçilere atıfta bulunarak, koleksiyonun hikayesini şöyle anlatıyor.
“Öncelikle, yurt dışına yaptığım gezilerimde (Londra, Berlin, Münih, Brüksel, Pekin, Paris’te Seine, Havana kıyılarında ve Moskova’da) mutlaka antikacıları, sahafları ve kitap pazarlarını gezdim…
İkincisi, bazı mini kitaplar arkadaşlar, meslektaşlar, koleksiyonerler ve yayıncılar tarafından verildi. Bu özellikle ben minyatür kitaplar yayınlamaya ve Sovyetler Birliği’nin diğer bölgelerinden ve yurt dışından koleksiyonerlerle paylaşmaya başladığım 1985’te önemli bir sayıya ulaştı. Böylece, kitap severler topluluğunda 34 yıllık bir çalışmada, sadece Azerbaycan’dan değil, diğer ülkelerden de sıra dışı politikacılara, edebiyat, bilim, sanat ve simalarınayönelik 158 mini kitap yayımladım.
Üçüncüsü, tanınmış edebiyat ve sanat temsilcileri, Rimma Kazakova gibi kadın şairler, SSCB’den ‘Halkın Sanatçısı’ unvanlı Zinovy Gerd, Orestes Verey, ünlü St. Petersburg ozanı Alexander Dolsky, gazeteci Oleg Tsyganov, kardeşim, Rus Sanat Akademisi Başkan Yardımcısı Tahir Salahov ve onun arkadaşları hobimi biliyorlar, yurt içinden ve yurt dışından bir araya getirilen çeşitli mini kitapları kişisel koleksiyonuma geçirmeyi görev edindiler. Diplomatlarımız, oğlum Tariel ve onun arkadaşları, sürekli yurt dışı seyahatlerinden minyatür nadir eserler getiriyorlar. Müze ziyaretçileri de bana bir kitap verdiler. Venezüella’dan bir iş adamı, Bakü ziyaretinde ülkesinde ve Kolombiya’da yayınlanmış 29 minyatür kitap hediye etti. Amerikalı Michael Stralow 38 kopya ‘Little golden booklet’ serisi satın alarak müzeye bağışladı.”
Müzeye başka hediye minyatür kitaplar da gelmiş.
Zarife Salahova’nın kişisel koleksiyonu, 1988 (Kabil) 2014 (Havana) arasında, 2005 Ankara sergisi dahil, dünya çapında 14 ayrı merkezde, 20 kez ve sergi açılmadan önce Bakü’de Milli Kütüphane’de defalarca sergilenmiş. Ulusal lider Haydar Aliyev’in 90’ıncı doğum yılı nedeniyle onun Azerbaycan halkına ve Halk Cumhuriyeti’ne yararlılıkları için faaliyetlerini yansıtan mini sergi, 2013 Şubat’ında Minsk’te, Mayıs’ında Nahcıvan’da ve Mart ve Eylül’ünde Bakü’de ziyaretçileri ile buluşmuş.
Müze koleksiyonunun bir kısmı (2913 kitap) Ocak 2015’te Guinnes Rekorlar Kitabı’na girmiş.
Minyatür Kitap Müzesi pek çok kültür ve sanat etkinliğine ev sahipliği yapıyor
Azerbaycan’ın başkenti Bakü, muhtelif profillerde müzelerce zengin bir kent. 14. yüzyıl mimarisinin bir anıtı Şirvanşah Sarayı’nın harika kompleksi, Azerbaycan’ın tarih, güzel sanatlar, edebiyat (sonra Nizami adını aldı), Azeri halısı, Azerbaycan müzik kültürü müzelerini barındıyor. Bülbül’ün, U. Hacıbeyov’un, Niyazi’nin, Kara Karayev’in, Samed Vurgun’un, Hüseyin Cavid’in M. Rostopovich’in ve diğerlerinin ev müzeleri var. Şimdi minyatür kitap müzesinin de onların arasında değerli bir yeri var. Müzeye giriş ücretsiz.
Müze yeni minyatür sunumları, müzik ve edebiyat akşamları, öğrencilerle tanınmış entelektüelleri buluşturan toplantılar gibi etkinliklere de ev sahipliği yapıyor. Bugüne kadar yüz binlerce ziyaretçisi olan müzede, anı defterine Zarife Salahova ve müzeye övgülerle dolu binlerce değerlendirme yazılmış. Aralarında tanınmış edebiyat ve sanat simalarının yanı sıra, politikacıların, aktörlerin imzalarını taşıyanlar da var.
Kültüre, eğitime ve sanata katkıları nedeniyle Zarife Salahova bir çok ödüle layık görüldü
Teymur kızı Zarife Salahova, 2 Şubat 1932’de Bakü’de doğmuş bir eğitim bilimcisi, filolojist; Azerbaycan’ın Kültür İşçisi olarak onurlandırılmış. 34 yılı aşkın bir süredir gayri resmi bir organizasyona, 1994’te Cumhuriyet ‘Kitap’ Cemiyeti olarak yeniden adlandırılmış olan Azerbaycan’ın kitapseverleri için gönüllü kuruluşa başkanlık ediyor. Salahova 1990’dan beri Bakü’nün Azerbaycan Kadınları Derneği’nin Başkanı. O aynı zamanda UNESCO Ulusal Komisyonu’nun, Kamu Hizmeti Yayın Konseyi’nin bir üyesi; Şeref Nişanı sahibi ve Ulusal Bilimler Akademisi’nin İnsan Hakları Enstitüsü’nün İnsan Hakları Profesörü, “Humai” ödülü ve “Barış Elçisi” unvanı sahibi. Beyaz Rusya ve Azerbaycan arasındaki insani ilişkilerin ve Belarusça’nın tanıtılmasına katkılarından dolayı “Francisco Scorina” nişanıyla ödüllendirilmiş. Rusya Federasyonu İş Birliği ve Dış İlişkiler Bakanlığı’nca ‘dostluk ve iş birliği’ için onur nişanı verilmiş.
Rusya Dil Akademisi Haziran 1999’da Zarife Salahova’yı “A.S. Puşkin’in doğumunun 200. yıldönümü anısına eğitim destekçisi” diplomasıyla ve Puşkin madalyasıyla ödüllendirdi. Uluslararası Kütüphaneler Birliği’nin 30. yıldönümü vesilesiyle Eylül 2004’te Diploma ve “İlk matbaacı İvan Fedorov” madalyasıyla ödüllendirildi. Mart 2007’de, Azerbaycan Yazarlar Birliği Salahova’yı Uluslararası Resul Rıza Edebiyat Ödülü ile onurlandırdı.
2009 yılında Rusya Federasyonu Kültür Bakanlığı, Zarife Salahova’yı Uluslararası Kitap Severler Birliği’nin 35. yıldönümü ile bağlantılı olarak, kültürün gelişmesine olağanüstü katkılarından dolayı Liyakat Belgesi ile ödüllendirdi. Eylül 2010’da 7. Uluslararası BDT üye devletler ‘Kitap Sanatı’ Yarışması ikincilik derecesi diplomasını alan Salahova, Kasım 2011’de Belarus Enformasyon Bakanlığı’nca dünyada Belarusça kitapların tanıtımına önemli katkısından ve uzun yıllar uluslararası iş birliğine dönük verimli katkılarından dolayı Liyakat Belgesi ile ödüllendirildi. Şubat 2012’de Azerbaycan Cumhuriyeti Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi, kadınlar için devlet politikasının uygulanmasında olağanüstü başarıları için Zarife Salahova’ya hatıra madalyasını verdi. Kasım 2012’de Azerbaycan Başkanı İlham Aliyev’in emriyle Ulusal Olimpiyat Komitesi’nin 20. yıldönümü ve diğerleriyle bağlantılı olarak onur diplomasıyla ödüllendirildi.
